آشنایی با ساز پیانو

به قلم : استاد تینا شاهنواز

در سال ۱۷۰۷ بارتولومئو کریستوفری که سازندهٔ ساز هارپسیکورد بود، پیانو‌ را اختراع کرد.

پیانو در واقع شکل تکامل یافته ای از ساز هارپسیکورد بود 

صدای پیانو در اثر برخورد چکش‌هایی با سیم‌های فلزی آن در داخل جعبه چوبی تولید می‌شود. این چکش‌ها در اثر فشرده شدن کلیدها (کلاویه‌ها) به حرکت در می‌آیند. سیم‌های پیانو به صفحه‌ای موسوم به «صفحهٔ صدا» متصل شده‌اند که نقش تقویت‌کنندهٔ صدای آن‌ها را دارد.

پیانو بالاترین دامنه صوتی را در بین سازهای معمول دارد (به غیر از ارگ کلیسا) و محدوده صدایی حدود ۷ اکتاو را شامل میشود.

قبل از اختراع پیانو از سازی قدیمی‌تر به نام هارپسیکورد استفاده می‌شد. تفاوت عمده و مهمی که پیانو با سازهای مشابه قبل از خودش داشت آن بود که در سازهای مشابه قبلی، شدت صدای حاصل از فشرده شدن یک کلاویه، مستقل از شدت ضربهٔ واردشده بر کلید، مقداری ثابت بود، اما در پیانو نوازنده قادر بود با ملایم ضربه زدن به کلیدها صدایی نرم‌تر ایجاد کند، یا با ضربات محکم‌تر صدایی درشت‌تر با پیانو تولید کند. در واقع حجم صدای تولیدی در هارپیسکورد بر خلاف پیانو متغیر نیست و حجم صدای تولیدی آن محدود و ثابت است.

همین ویژگی باعث شد که به سرعت پیانو مورد توجه آهنگسازان قرن هجدهم میلادی قرار بگیرد. کلمه ی پیانو مخفف کلمه ی ایتالیایی فورته پیانو هستش که مدل های اولیه پیانو در سال ۱۷۰۰ با این نام شناخته شده بودند.کلمه ی پیانو به معنای نرم و کلمه ی فورته به معنای بلند است

چکش‌های پیانو به واسطهٔ مجموعه‌ای از اهرم‌های ظریف به کلیدهای پیانو متصل می‌شوند. وظیفهٔ این مجموعه افزایش شتاب چکش‌ها در برخورد به سیم‌ها، و کنترل عکس‌العمل بازگشتی آن‌ها پس از برخورد به سیم است. معمولاً سرِ چکش‌ها توسط لایه‌ای از نمد یا الیاف مشابه طبیعی یا مصنوعی پوشانده می‌شود تا کیفیت صدای پیانو را بهبود ببخشد. کیفیت صدای پیانو متأثر از عوامل دیگری نظیر کیفیت صفحهٔ صدا و غیره نیز هست.

اکثر پیانوهای پرکاربرد با اندازه‌ای کامل، از 88 کلاویه تشکیل می‌شوند. از این 88 کلاویه، 52 کلید را کلاویه‌های سفید و 36 کلاویه دیگر را کلاویه‌های سیاه تشکیل می‌دهند.

اما به طور کلی، تعداد کلاویه‌های پیانو متفاوت است. برخی از پیانوها 66 کلاویه، برخی 72 و بیشترین و پرکاربردترین آن‌ها، 88 کلید دارند

در کلاویه‌ پیانو آکوستیک، وزن هرکلاویه، بیشترین تفاوت را ایجاد می‌کند. چون فشار بر کلاویه‌ ها، باعث برخورد چکشی با نوک نمدی به سیم‌های داخل ساز می‌شود.

اکشن در کلاویه‌ها با وزنی سبک، خیلی راحت‌تر از کلاویه‌هایی با وزن سنگین اتفاق می‌افتد.

در پیانو ۳ پدال وجود دارد که هر یک در یک زمان و موقعیت خاص به نوازنده کمک می‌کنند تا با تغییر صدا اجرا مناسب خود را داشته باشد.

پیانو های آکوستیک با سه پدال عرضه می شوند. پیانو های آکوستیک قدیمی دارای دو پدال هستند

پدال سمت راست دمپر یا sustain ؛ یک پیانوی آکوستیک را در نظر بگیرید. وقتی که انگشت از روی کلید برداشته میشود، یک پد «دمپر» نت را از صدا دادن باز می دارد.

دمپر، بالشتک‌های نمدی کوچکی هستند که مقابل تمام سیم‌ها قرار گرفته و به محض اینکه نوازنده کلاویه را رها می‌کند، با قسمت نمدی دمپر بر روی سیم قرار  گرفته، و به این طریق لرزش و صدای ساستین دار از بین می‌رود. در این صورت صدای نت‌های بعدی کاملا قابل تشخیص خواهند بود.

در برخی مواقع برای اجرای تکنیک مورد نظر، نوازنده به ساستین و صدای کش دار تری نیاز دارد. برای این منظور پدال دمپر طراحی شده‌است. هنگامی که پدال دمپر پایین نگه داشته شود، دمپرها از روی سیم‌ها عقب رفته و تا زمانی که پدال پیانو رها شود دمپر بر روی سیم‌ها قرار نخواهد گرفت و به این شکل صدای سیم‌ها طولانی می‌گردد.

زمانی که پدال دمپر کاملا رها باشد صدا به صورت مقطعی و کاملا جداگانه شنیده می‌شود. هنگامی که پا روی پدال دمپر قرار گرفته باشد، صدا ساستین بیشتری داشته و طولانی می‌شود. گاهی اوقات نوازنده به کشش صدایی میان این دو نیز دارد. برای این امر باید پدال را تا نیمه نگه داشت. این امر به نام نیم پدال نیز شناخته می‌شود.

پدال سمت چپ soft یا una corda pedal ؛

بیشتر سیمها در یک پیانو آکوستیک در سه گروه قرار میگیرند و هر گروه با یک نت کوک میشوند. هنگامی که به طور معمول پیانو نواخته میشود، چکش به طور همزمان به هر سه ضربه می زند و نتیجه ی آن صدایی کامل و رسا است. در یک پیانوی گرند، پدال una corda کل مکانیسم را به سمت راست میبرد، بنابراین چکش تنها به دو سیم از سه سیم ضربه میزند.

در این حالت نت حاصل نرم تر است. همچنین، از آنجایی که سیم ها توسط قسمت دیگری از چکش ضربه می خورند، صدا خاموش و کمتر رسا  است. در پیانو های قدیمی چکش فقط به یکی از سه سیم ضربه میزند ، به همین دلیل است که به این پدال "Una corda" اطلاق می شود که یک کلمه ی ایتالیایی به معنای "یک سیم" است. در پیانو های ایستاده، فشار دادن پدال، مکانیزم چکش را به سیم نزدیکتر می‌کند و آن را نرمتر می‌کند اما بدون تغییر صدا.

فشار دادن این پدال، چکش‌های پیانو را به سیم‌ها نزدیک‌تر از حالت عادی می‌نماید. بنابراین چکش برای ضربه زدن به سیم، فاصله کمتری را طی می‌کند. این امر باعث می‌شود ضربات نرم‌تر و در نتیجه صدا نرم‌تر و خفه‌تر از حالت عادی اجرا شود. این تکنیک نیز برای ایجاد داینامیک و تونالیته مورد نظر نوازنده استفاده می‌شود. این پدال در پیانو گرند و دیواری موجود است.

پدال میانی یا sostenuto؛

عملکرد این پدال شبیه به عملکرد پدال sustain است. تفاوت اصلی این است که فقط نت هایی را امتداد می دهد که از قبل در لحظه ای که پدال فشار داده شده است نواخته شده اند. نت‌ هایی که پس از پایین رفتن پدال شروع میشوند تحت تأثیر قرار نمیگیرد و امتداد نمی یابند.

با استفاده از پدال سوستناتو، نوازنده می‌تواند انتخاب نماید که ساستین کدامیک از نت‌ها، بی‌اثر شود. البته ناگفته نماند که این پدال فقط در پیانو گرند وجود دارد. پدال میانی در پیانوهای قدیمی وجود ندارد

پدال میوت پیانو (سکوت)؛

پدال چهارم پدال میوت یا بی‌صدا کننده است. از آنجایی که پدال سوستناتو در پیانو دیواری وجود ندارد، پدال میوت در پیانو دیواری قرار داده شده‌است. با فشردن این پدال، یک پرده نمدی بین چکش‌ها و سیم‌ها قرار می‌گیرد و از وارد شدن ضربه توسط چکش‌ها به سیم‌ها جلوگیری می‌کند و صدای پیانو را تا حد قابل توجه‌ای کاهش می‌دهد.